Μοιάζει μάλλον με ρητορική η ερώτηση αλλά δεν είναι. Το πρόβλημα αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα πιστεύετε πως είναι πολιτικό ή πολιτιστικό;
Προσωπικά θεωρώ ότι το πρόβλημα είναι και πολιτικό και πολιτιστικό. Δεν θα κάνω ανάλυση από πού προέρχεται, αλλά από τη μια έχουμε αυτή την πολιτική όξυνση ανάμεσα στα κόμματα που δημιουργεί μια τρομακτική απαισιοδοξία και από την άλλη έχουμε ένα αναμφισβήτητο πολιτιστικό έλλειμμα, που δεν θα υπήρχε αν ο κόσμος παρακολουθούσε καλύτερα τα πράγματα, με περισσότερες γνώσεις και ένα άλφα επίπεδο. Δεν θα ήταν εύκολο τότε ορισμένοι πολιτικοί να λένε πράγματα που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και έτσι να οξύνεται η κατάσταση.
Όπως γνωρίζουμε μάλιστα από την Ιστορία, διαφόρων ειδών καθεστώτα – γιατί μιλάμε για καθεστωτικές καταστάσεις – προσπαθούν να μην ανέβει το μορφωτικό επίπεδο των ανθρώπων, με αποτέλεσμα να επιτίθενται μονίμως στον τρόπο με τον οποίο μεταφέρεται και μεταδίδεται η γνώση. Ακριβώς γιατί η γνώση φέρνει δύναμη, γίνονται προβληματικά και ευάλωτα όσα έχουν συμφέρον να προωθούν απολυταρχικά, αυταρχικά ή συχνά και με “προοδευτικό” χαρακτήρα καθεστώτα. Επειδή όμως βρισκόμαστε στον 21ο αιώνα, στην εποχή της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, με την κυκλοφορία της γνώσης να είναι τόσο ταχεία όσο ποτέ άλλοτε, αν και η παιδεία δεν είναι στα καλύτερά της – προσωπικά για μένα είναι στα χειρότερά της -, τίποτε δεν συνιστά δικαιολογία ώστε αυτός που αποκαλούμε “μέσο” άνθρωπο να μην παρακολουθεί τις εξελίξεις και να μην έχει από μόνος του μια αντικειμενική αίσθηση των πραγμάτων.
Ενώ είμαστε μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οφείλουμε να πειθαρχούμε στις εντολές της, για ποιον λόγο οι Έλληνες συχνά φαίνεται να ζητούν τον λογαριασμό από την εκάστοτε κυβέρνηση τους, σαν να είναι μια κυβέρνηση αυτόνομη και αυτοδύναμη;
Για να είμαστε ειλικρινείς και δίκαιοι με την ελληνική κοινωνία που λίγο πριν σχετικά έντονα την κατηγορήσαμε, καλά κάνει. Συνταγματικά υπεύθυνος απέναντι στον ελληνικό λαό είναι ο πρωθυπουργός και η κυβέρνησή του, ο κάθε πρωθυπουργός και η κάθε κυβέρνηση, όχι μόνο ο παρών και η παρούσα. Σε αυτούς ανήκει η ευθύνη για τη διαχείριση της χώρας και επομένως και η ευθύνη για την εφαρμογή των κοινοτικών κανόνων. Δεν είναι δυνατόν – επιτρέψτε μου αυτή τη λαϊκή έκφραση – να ζητεί τα ρέστα μια κοινωνία από την Ευρωπαϊκή Ένωση, από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, από την Κομισιόν. Και είναι έλλειμμα της εκάστοτε ελληνικής κυβέρνησης να μην αποδέχεται το πολιτικό βάρος σε σχέση με την πολιτική την οποία ήδη εφαρμόζει. Αν κρίνει ότι η πολιτική αυτή δεν είναι προς το συμφέρον της χώρας, τότε δεν υπάρχει άλλη επιλογή που είναι και η μόνη ηθική, από το να παραιτηθεί και να πάει σπίτι της.
Κύριε Δένδια μήπως είναι τελικά θέμα πολιτική ηγεσίας; Αν ζούσαν ο Μιτεράν, ο Κολ, ο Αντενάουερ, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, θα είχαν πάρει τα πράγματα τη σημερινή τροπή;
Επικρατεί γενικά η αντίληψη ότι δεν υπάρχουν σήμερα μεγάλοι πολιτικοί στον κόσμο. Άρα, κατά συνέπεια, δεν υπάρχουν ούτε στην Ευρώπη (κατά μια περίεργη συγκυρία είχα γνωρίσει και τον Μιτεράν και τον Κωνσταντίνο Καραμανλή στην Κέρκυρα). Δεν είμαι όμως βέβαιος αν οι προσωπικότητες αυτές θα επιβίωναν εύκολα στον σημερινό κόσμο. Ίσως ακόμη πιο δύσκολα ο Κωνσταντίνος Καραμανλής με τον χαρακτήρα που διέθετε – την ευθυτητά του, την απολυτότητά του, τον τρόπο αν θέλετε, με τον οποίο εκφραζόταν. Η σημερινή κοινωνία είναι πολύ πιο πολύπλοκη, άρα δεν είμαι σίγουρος σε ποιον βαθμό θα επέτρεπε να αναδειχθούν, σε περίπτωση που υπήρχαν, αντίστοιχα πολιτικά μεγέθη.
Δεν μπορεί να γνωρίζει κανείς αν πρόκειται για πρόβλημα ευρωπαϊκό, αλλά ως Ελλάδα μάλλον θα πρέπει να διεκδικούμε την πρωτιά όσον αφορά τα μεγάλα θέματα, αφού θα έλεγε κανείς ότι υφίστανται προκειμένου να αντιδικούν τα κόμματα μεταξύ τους. Πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει κάτι τέτοιο;
Αν κάτι θα έχει να θυμάται κανείς ως βαρύ πλήγμα αυτής της κρίσης, πέρα από την οικονομία και τις στερήσεις της κοινωνίας, είναι ότι όντως ο Έλληνας στο εξωτερικό από το 2010 και μετά, ακόμη και σήμερα, αντιμετωπίζει στην καλύτερη περίπτωση μια έντονη καχυποψία, για να μην πω μια έκδηλη εχθρότητα με εκφράσεις που δεν έχουμε συνηθίσει. Στο τέλος τέλος πολλοί Έλληνες του εξωτερικού δεν επέτρεψαν ποτέ με τη ζωή τους να τους απευθύνονται οι άλλοι με τον τρόπο αυτόν. Χωρίς να θέλω να είμαι άδικος με κανέναν, η έντονη αυτοκριτική του Γιώργου Παπανδρέου το 2010 περί απατεώνων και διαφθοράς, με τον τρόπο που διατυπώθηκε, όχι ότι δεν υπήρχαν σχετικά φαινόμενα, επέτρεψε να δημιουργηθεί μια εικόνα για τη χώρα που δεν είναι η πραγματική. Μια εικόνα που αδικεί πάρα πολλούς έντιμους και σκληρά εργαζόμενους Έλληνες. Χρειάζεται να αποκαταστήσουμε την εικόνα αυτή, αν και δυστυχώς το κακό προκαλείται πολύ εύκολα, αλλά επανορθώνεται πολύ δύσκολα. Όπως χρειάζεται να υπάρξουν κοινοί τόποι προκειμένου να συνεννοηθούμε για θέματα αν μη τι άλλο εθνικά. Ελπίζει κανείς έτσι, όπως η χώρα βγαίνει σιγά σιγά από την κρίση, να μπορέσει το πολιτικό σύστημα, μέσα από την επιβολή και της κοινωνίας, να βρει τρόπους επικοινωνίας που θα έχουν ως αποτέλεσμα ουσιαστικές συναινέσεις. Γι αυτόν τον λόγο χρειάζεται να μετράει κανείς τις κουβέντες του όταν απευθύνεται σε κάποιον που τον θεωρεί ως αντίπαλό του, ενώ στην ουσία είναι ένας πολιτικός συνομιλητής του.
Λέγεται μετ επιτάσεως ότι ο Τραμπ εξελέγη λόγω Διαδικτύου. Πώς θα σχολιάζατε το γεγονός αυτό;
Ο Τραμπ εξελέγη λόγω χρήσης, κακής χρήσης, του Διαδικτύου, αλλά αυτό δεν απαλλάσσει από τις ευθύνες της, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, την αμερικανική κοινωνία που τον εξέλεξε. Για να ακριβολογούμε, το μέρος της κοινωνίας που τον ψήφισε μπορεί να υπήρξε δεκτικό ορισμένου τύπου μηνυμάτων, δεν μεταφέρεται όμως, όπως και να το κάνουμε η πολιτική ευθύνη για την εκλογή ενός προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών στην Cambridge Analytica. Με τον τρόπο αυτόν αδικούμε και τη Δημοκρατία και τις κοινωνίες. Η αμερικανική κοινωνία έκρινε, σε σχέση με τις δικές της εσωτερικές διαδρομές – σεβαστό, όσο κι αν διαφωνούμε ορισμένοι -, ότι έπρεπε να επιλέξει έναν πρόεδρο με τα χαρακτηριστικά του Τραμπ. Αυτό δεν μπορεί να χρεωθεί στο Διαδίκτυο. Βεβαίως, αν δεν υπήρχε το συγκεκριμένο εργαλείο, μπορεί να μην είχε επιτευχθεί η μετάδοση μηνυμάτων που οδήγησαν ένα τμήμα της κοινωνίας σε μια τέτοια απόφαση. Για τον Θεό όμως! Είναι προφανές ότι αντιμετωπίζουμε βαθιά κοινωνικά ρεύματα λαϊκισμού όχι μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά και στην Ευρώπη και αυτό είναι κάτι βαθύτερα ανησυχητικό Το ευκολότερο είναι να μεταβάλουμε το Διαδίκτυο σε αποδιοπομπαίο τράγο και να πούμε ότι οι κοινωνίες δεν φταίνε σε τίποτε.
Κύριε Δένδια, σε σχέση με προσωπικότητες που έχετε γνωρίσει για ποια αισθάνεστε ότι θα είχατε χάσει αν δεν είχατε έρθει σε επαφή μαζί της;
Δεν θα ήταν εύκολο να αναφέρω τον άλφα ή τον βήτα ή τον γάμμα, άλλωστε δεν υπάρχει ένα τέτοιο επίτευγμα προς το οποίο να αισθάνομαι ότι με έχει κατευθύνει κάποιος. Κακά τα ψέματα, το να σου δημιουργήσει κάποιος την ευχέρεια να διαβάσεις τους νόμους του Σύμπαντος, είναι πολύ μεγάλο πράγμα. Αν θα έπρεπε όμως ν ανατρέξω σε κάποιον, θα επέστρεφα στα παιδικά μου χρόνια στο Κολλέγιο Αθηνών. Υπήρχε ένας καθηγητής που λεγόταν Νέστορας Μπούρας, ένας ιδιόρρυθμος αριστερός, εκπληκτικός γνώστης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Όπως και να το κάνουμε, το να πείσεις ένα παιδί που θα προτιμούσε να πάει να παίξει μπάλα ότι είναι προτιμότερο να σε ακούσει να του μιλάς για τους αρχαίους τραγικούς, είναι κάτι πολύ σημαντικό. Του το οφείλω.